Angstaanjagend maar plausibel toekomstbeeld van Westerse wereld

Lionel Shriver is journaliste en de auteur van tien eerdere boeken waaronder de internationale bestseller We moeten het even over Kevin hebben. Zoals in haar eerdere boeken kiest ze ook in haar recentste boek Waanzin voor maatschappelijk belangrijke thema’s. Wat gebeurt er als een maatschappij te ver doorslaat in politieke correctheid? En wat met de huidige afkeer voor wetenschap, wetenschappers en kritische journalistiek die o.m. in de VS zo populair is bij bepaalde groepen?

Verenigde Staten 2011, alternatieve realiteit. In deze dystopische roman heeft de Geestelijke Gelijkwaardigheidsbeweging (GG) voet aan de grond gekregen in de VS. Volgens deze doctrine is iedereen even intelligent en woorden als ‘dom’, of zelfs ‘domweg’ of ‘smartphone’ zijn voortaan verboden. De slinger slaat almaar verder door. TV shows zoals Friends of The Big Bang Theory worden verboden, zelfs The Simpsons moet eraan geloven en de censuur neemt groteske vormen aan. Privégesprekken worden iets om heel voorzichtig mee om te springen want zelfs kinderen worden aangemoedigd om aan hun GG-mentor te verklikken wat hun ouders in de privésfeer zeggen. Pearson Converse, een universiteitsdocent heeft het bijzonder moeilijk met de GG-doctrine en weigert pertinent om erin mee te gaan. Wanneer haar beste vriendin Emory uit opportunisme mee op de GG-trein springt om haar TV-carrière een boost te geven en jongste dochter Lucy in die mate geïndoctrineerd raakt dat ze een spion in eigen huis wordt, wordt het leven voor Pearson steeds moeilijker. Haar relatie met beiden komt onder druk te staan. Ondertussen worden landelijk zaken als terrorisme totaal ondergeschikt aan deze laatste grote burgerrechtenstrijd.

In Waanzin wordt veelvuldig gebruik gemaakt van humor, maar vergis je niet. De auteur gaat er moeilijke maatschappelijke thema’s en vragen mee te lijf. Met haar satirische schrijfstijl dwingt ze haar lezers om na te denken over cancelcultuur en vrije meningsuiting. Ze schrijft geen eenvoudige roman, maar dwingt haar lezers om zelf na te denken over mogelijke antwoorden. Haar humor is bijtend grappig en soms ronduit sarcastisch, vilein en scherp. Zo worden mensen met een heel lage intelligentie mensen met ‘alternatieve verwerking’ genoemd.

Ironie gebruikt ze onder meer wanneer ze beschrijft hoe de beweging die gelijkheid wil opleggen zo ver doorslaat dat er opnieuw groepen, maar deze keer andere dan voorheen worden achtergesteld wanneer er een volledige politieke en maatschappelijke aanval op het ‘slimmisme’ ontstaat. De knappe neologismen zoals ‘breinijdel’ of ‘nikskunners’ in het boek creëren ook een extra uitdaging voor de vertaling, die echter prima gebeurde door Marian van der Ster en Karina van Santen.

Er worden geen films meer gemaakt over genieën want die zogenaamde iconen waren ‘doodgewone sukkelaars die per ongeluk waren gestruikeld over wat ze gecreëerd of ontdekt zouden hebben. Michelangelo’s fruitverkoper had de Sixtijnse kapel ook kunnen beschilderen, hij had er alleen geen zin in gehad.’

Knappe beelden zijn legio zoals wrok als een ‘akelige emotie met de halveringstijd van Strontium 90’ (wat 28.9 jaar is).

Hoewel de humor de zware onderwerpen wat luchtiger probeert te maken, blijft het surrealistische verhaal ronduit griezelig. Zo doen spionerende kinderen o.m. denken aan hetzelfde fenomeen ten tijde van de Culturele Revolutie in Mao’s China. Shriver mengt ook zeer spitsvondig werkelijkheid en fictie: zo wordt Obama na één termijn vervangen door Biden want die stottert, wat veel beter dan Obama’s lange, eloquente uiteenzettingen aantoont dat we allemaal even intelligent zijn. Osama bin Laden wordt opgejaagd… maar ontsnapt wegens incompetentie van de inmiddels allemaal bewust incapabelen op hoge posten, Poetin neemt niet alleen Oekraïne in, maar alle andere regio’s waar in de huidige realiteit verhoogde alertheid geldt. Door fictie en non-fictie te verweven, wint het verhaal aan geloofwaardigheid en komt de mogelijkheid van een dergelijk scenario akelig dichtbij.

Met Pearson Converse schept de schrijfster een enigszins antipathiek hoofdpersonage dat zo ver gaat in haar principes dat het moeilijk wordt om je met haar te vereenzelvigen. Pearson gebruikt superieure taal en stopt haar afkeer van ‘domme’ mensen niet weg. De ontwikkelingen in het laatste deel van het boek en Pearsons kijk daarop zetten hierin werkelijk een kers op de taart en laten de lezer met veel vragen achter om verder op te broeden.

De vaak lange zinnen vragen soms om herlezing voor ze goed doordringen. Dit in combinatie met het ietwat antipathieke hoofdpersonage maken dit misschien geen boek voor elkeen. Maar wie voorbij het ietwat botte van Pearson kijkt, kan wellicht haar eerlijkheid waarderen. Wie meegaat in Lionel Shrivers dystopie wacht een zeer boeiende en veelomvattende denkoefening die voor voldoening zorgt, maar de lezer wel met de nodige onrust achterlaat.