Op zoek naar de sporen van 41 jaar DDR

Twee weken fietste ik in de vroegere DDR zonder sporen van de geschiedenis te zien. Dit verwonderde mij en motiveerde mij om Kairos van Jenny Erpenbeck te lezen. Het verhaal begint in Oost-Berlijn, 1986. Na een toevallige ontmoeting begint Katharina, een studente van 19, een relatie met Hans, een 35 jaar oudere man. Het begint als een coup de foudre die algauw, na een misstap van Katharina, verzuurt tot een toxische relatie. Grensoverschrijdend gedrag, machtsmisbruik en manipulatie van Hans maken van Katharina een slachtoffer. Ze laat zich opzadelen met immense schuldgevoelens en kan/wil zich niet losmaken van Hans. Zelden heeft een protagonist zoveel afkeer bij mij teweeggebracht als Hans. Als lezer, die ondertussen de #MeToo-beweging en woke heeft zien passeren, kan je niet anders dan gruwelen van Hans. Maar je kan ook weinig begrip opbrengen voor Katharina. Hans en Katharina maakten -voor mij althans- het lezen van het boek emotioneel heel zwaar en maakten leespauzes noodzakelijk. Maar het is Jenny Erpenbeck niet om die relatie op zich te doen. Zij gebruikt hen om tegen de achtergrond van hun tanende relatie een deel van de geschiedenis van de DDR weer te geven. We lezen hoe, parallel met het spaak lopen van de relatie tussen Hans en Katharina (eindelijk!), in november 1989 de muur van Berlijn valt en hoe niet veel later de bondsrepubliek en de DDR zich ogenschijnlijk moeiteloos herenigen. Of voor wie goed leest: hoe de DDR door de bondsrepubliek opgeslokt wordt? Jenny Erpenbeck geeft inzicht in de zoektocht van DDR-burgers naar een identiteit. Een zoektocht die gepaard gaat met veel balanceerwerk. Ze laat ons zien dat niet iedereen euforisch was met de hereniging maar dat er ook teleurstelling was om het verlies van een vaderland en dat er twijfels waren over wat zou komen.

Ze hebben op school geleerd wat privébezit van productiemiddelen betekent, wat het betekent als een maatschappij volgens de principes van de markteconomie functioneert, maar ze hebben het nooit op zichzelf betrokken. Als hun instellingen en daarmee hun banen de herfst moeten overleven, zouden zij, de bijbehorende mensen, een ander verleden moeten hebben dan ze hebben, ze zouden iemand anders moeten zijn dan ze zijn, ze zouden moeten worden wat ze niet zijn. Alles wat ze zouden moeten, dat weten ze niet, dat willen ze niet, dat ligt niet in hun macht.

Jenny Erpenbeck zet de lezer aan het denken over de kwaliteit van leven in verschillende politieke systemen en over macht en machtshebbers. Ze bedient zich hiervoor van heel wat citaten uit poëzie, literatuur en muziek en maakt voortdurend verwijzingen naar cultuur en geschiedenis. Ze leert ons Brecht, Hanns Eisler en Ernst Bush kennen. Ze liggen al lang onder de zoden, zegt ze. Maar ze laat hen horen.

Gecombineerd met een zeer mooie schrijfstijl en een ingenieus opgezet scenario maakt Jenny Erpenbeck er uiteindelijk een schitterend werk van. Als ik mijn weerzin voor de protagonist en het ongemakkelijk gevoel dat hij mij bezorgde vergeet, verdient dit boek 4 sterren op 5.