Caleidoscopisch, hilarisch & schokkend

Deze beladen roman, oorspronkelijk geschreven in het Engels, werd voor het eerst in vertaling in Turkije gepubliceerd, waar hij al snel een bestseller werd. Elif Shafak werd door de Turkse regering beschuldigd van 'het beledigen van de Turkse identiteit' en had de eerste schrijver kunnen zijn die in Turkije gevangen werd gezet wegens fictieve woorden die door een verzonnen persoon waren gesproken. Uiteindelijk werden de aanklachten afgewezen, maar de eerste zwangerschap van Shafak werd overschaduwd door de mogelijkheid van een gevangenisstraf van drie jaar. Het incident veroorzaakte internationale bezorgdheid. Met de verdoken aanklacht tin het boek tegen de Turkse regering op de Armeense genocide van 1915 kon het ook niet anders. Er wordt aangenomen dat in de periode 1915-1916 tot wel 1,2 miljoen etnische Armeniërs systematisch door de Ottomaanse Turken zijn vermoord. Een paar duizend wisten te ontsnappen, vooral naar Amerika. Deze gruweldaad wordt beschouwd als de eerste genocide van de twintigste eeuw en leidde uiteindelijk tot de invoering van het concept ‘genocide’ in het internationaal recht na de Tweede Wereldoorlog, dat door Philippe Sands uitvoerig werd besproken in zijn boek East West Street.

Je moet ook in deze context het boek lezen. Het is geen gemakkelijke literatuur omdat Shafak in dit boek een hoeveelheid personages en thema's samenperst, vergelijkbaar met een metropool als Istanbul zelf. In de eerste vijf hoofdstukken presenteert Shafak een reeks losstaande scènes en personages die, hoopt de lezer althans, uiteindelijk met elkaar kunnen samenhangen. Eenvoudig is dit niet omdat deze gebeurtenissen zich afspelen in verschillende episodes en plaatsen waarbij zelfs de gangbare sociale connecties binnen families op zijn kop worden gezet. Dikwijs dacht ik: “Waarom toch geen stamboom meegeven?”, maar slechts op het eind van het boek kan je pas begrijpen waarom dit niet kon. De magisch-realisme-saus die over dit verhaal gegoten wordt maakt het er ook niet gemakkelijker ook maar bijwijlen is dit zo hilarisch dat het deze zware kost licht verteerbaar maakt.

Het boek start met een binnenkopper van formaat waar Zeliha als vrijgevochten, hardleerse tante zich een weg baant in Istanbul voor een afspraak in een abortuskliniek. Het heeft ook meteen de kleurrijke en complexloze, chaotische opbouw van het boek aan waarin Shafak de Turkse ‘Jan modaal’ in zijn hemd zet. Maar in het tweede hoofdstuk slaat de twijfel bij de lezer toe, het duurt namelijk een poos voordat je de verstandhoudingen en de relaties binnen de Kazanci familie doorhebt. Alles draait rond die vier Kazanci-zussen die samen met hun moeder en grootmoeder van vaderskant in Istanbul wonen terwijl hun broer Mustafa als jonge man naar Arizona is gestuurd om de Kazanci-vloek te ontlopen: de mannen van de familie sterven meestal op 41-jarige leeftijd. De opstandige Zeliha, heeft blijkbaar een buitenechtelijke dochter (dixit het eerste hoofdstuk), ze weigert de vader te noemen. Aysa die opgroeit in dit vrouwenhuishouden spreekt haar moeder Zeliha aan als tante…

Zeliha runt een tattooshop en tot haar zussen behoren een vrome moslimziener, een nationalistische geschiedenisleraar en een gekke feministe. Zij wonen allen samen met hun moeder en grootmoeder en om die caleidoscoop af te maken wonen er ook nog twee Djinns in die geregeld commentaar geven. Om aan haar verstikkende, liefhebbende tantes en grootmoeders te ontsnappen, gaat Aysa om met koffiehuisintellectuelen, waaronder een cartoonist die door de regering is aangeklaagd wegens cartoons waarin de premier wordt bespot. Aysa verdedigt haar gebrek aan een vader en hanteert een existentiële kijk op het leven die het belang van het verleden ontkent, een link naar de ontkenning van de genocide in 1915.

Ondertussen wordt Armanoush in Amerika geboren uit een Armeense vader en een Amerikaanse moeder. Na de scheiding van haar ouders trouwt Armanoushs moeder met Mustafa, die zijn Turkse roots nauwelijks erkent. Armanoush brengt een groot deel van haar jeugd door bij de liefdevolle Armeense familie van haar vader, die zich vastklampt aan de geschiedenis en een lang sluimerende bitterheid jegens de Turken. Armanoush voelt zich steeds meer aangetrokken tot haar Armeense roots en reist naar Istanbul (zonder het haar ouders te vertellen) om meer over haar familiegeschiedenis te weten te komen. Ze komt daar terecht bij familie van haar stiefvader, de Kazanci's, die verbaasd zijn als ze vertelt wat de Turken de Armeniërs hebben aangedaan. Terwijl Asya en Armanoush vrienden worden, exploderen mythen – etnisch, familiaal en persoonlijk.

Vergis je echter niet, dit boek is allerminst lichtvoetig want doorheen de hele roman is de geschiedenis van de Armeense genocide verweven, vooral als deze betrekking heeft op de Turkse Kazancis en de Armeense Tchakhmakhchians. De passages over de deportaties en moordpartijen op Armeniërs zijn schokkend, te meer omdat de Amerikaanse-Armeense Armanoush een stad en een land aantreft die de genocide ontkennen, en zij haar familie tracht te laten begrijpen hoezeer het verleden het heden bepaalt.

Een boek dat aandacht opeist van lezer maar evenveel teruggeeft.